Аёл киши ажрашиши учун эридан олган маҳрини қайтариб бериши керакми?

– Ва алайкум ассалом!

Хулуъ ҳақидаги фасл

Ҳожат тушганда маҳрга яроқли нарса эвазига хулуъ қилса бўлади. Хулуъ боин талоқдир. Бадалини бериш аёлга вожиб бўлади. Агар айб эрнинг ўзида бўлса, бадални олиш, агар айб аёлда бўлса, ортиғини олиш макруҳдир.

Агар мол эвазига ёки мол бериш шарти билан талоқ қилса-ю, аёл қабул қилса, боин талоқ тушади. Хамр ва тўнғиз эвазига бўлса, эрга ҳеч нарса лозим бўлмайди. Хулуъда боин, талоқда ражъий тушади.

Агар аёл мингнинг эвазига уч талоқни сўраса-ю, эр бир талоқ қўйса, бир боин талоқ тушади ва мингнинг учдан бири лозим бўлади. Минг бериш шарти билан бўлганда, Абу Ҳанифанинг наздида бир ражъий талоқ тушади ва ҳеч нарса бериш лозим бўлмайди.

Хулуъ аёлнинг ҳақида эваз олди-бердиси ҳисобланади. У мажлис билан чегараланади. Шунинг учун у айтганидан қайтиши ва ихтиёр қилиш шарти тўғри бўлади. Хулуъ эрнинг ҳақида қасамдир. Шунинг учун ҳукмлар аксинча бўлади. Қул аёлнинг ўрнидадир. Хулуъ ва бир-биридан воз кечиш икковларидан никоҳ ҳақларини соқит қилади.

Агар ота кичик ёшдаги қизнинг моли эвазига хулуъ қилса, бу иш талоқ тушишидан бошқа нарсаларда беҳуда бўлади. Шунингдек, ўша кичик ёшдаги қиз эрнинг хулуъсини қабул қилганда ва отаси зомин бўлганда ҳам. Бас, мол унинг зиммасига тушади.

«Хулуъ» сўзи луғатда «кийим ечиш» маъносида кўпроқ ишлатилади. Шариатда эса хотин кишининг арз қилиб, бир нарса бериб, эри билан ажрашишига «хулуъ» дейилади. Чунки эр-хотин Қуръон таъбири ила бир-бирига кийим ўрнида бўлади.

Аллоҳ таоло Бақара сурасида марҳамат қиладики:

«Бас, агар икковларининг Аллоҳнинг чегараларида тура олмасликларидан қўрқсангиз, хотин берган эвазда икковларига гуноҳ йўқдир. Ушбулар Аллоҳнинг чегараларидир. Бас, уларни бузманг» (229-оят).

Ушбу ояти карима асосида Ислом шариатида «хулуъ» ҳукми жорий қилинган. Эр-хотиннинг бирга яшашга иложлари қолмаса, агар бирга турсалар, гуноҳ иш содир бўлиши муқаррар бўлиб қолса, хотиннинг эридан кўнгли тўлмай, ажрашишни истаса, эрига фидя (тўлов) бериб, уни рози қилиб ажрашиб кетса бўлади.

Бу масалада «Мухтасари Виқоя»нинг соҳиби қуйидагиларни айтади:

Ҳожат тушганда маҳрга яроқли нарса эвазига хулуъ қилса бўлади.

Бунга ҳозиргина ўрганган оятимиз ва қуйидаги ҳадиси шариф далилдир:

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا: أَنَّ امْرَأَةَ ثَابِتِ بْنِ قَيْسٍ أَتَتِ النَّبِيَّ r فَقَالَتْ: يَا رَسُولَ اللهِ، مَا أَعْتِبُ عَلَيْهِ فِي خُلُقٍ، وَلَا دِينٍ، وَلَكِنِّي أَكْرَهُ الْكُفْرَ فِي الْإِسْلَامِ، فَقَالَ رَسُولُ اللهِ r: «أَتَرُدِّينَ عَلَيْهِ حَدِيقَتَهُ؟» قَالَتْ: نَعَمْ، قَالَ: «اقْبَلِ الْحَدِيقَةَ، وَطَلِّقْهَا تَطْلِيقَةً». رَوَاهُ الْبُخَارِيُّ وَالنَّسَائِيُّ.

Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Собит ибн Қайснинг хотини Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келиб: 

«Эй Аллоҳнинг Расули! Мен унга хулқда ҳам, динда ҳам бир айб қўя олмайман, лекин Исломда куфрон бўлишини ёқтирмайман», деди. 

Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: 

«Унга боғини қайтариб берасанми?» дедилар.

«Ҳа», деди аёл.

«Боғни қабул қилиб ол-да, уни бир талоқ қил», дедилар». 

Бухорий ва Насоий ривоят қилишган.

Собит ибн Қайс розияллоҳу анҳу Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг айтганларини қилди ва шу тариқа Исломда биринчи хулуъ собит бўлди.

Хулуъ боин талоқдир.

Чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам хулуъни бир боин талоқ ҳисоблаганлар.

Бадалини бериш аёлга вожиб бўлади.

Яъни эридан хулуъ қилаётган аёлга хулуънинг бадалини эрига бериш вожиб бўлади.

Агар айб эрнинг ўзида бўлса, бадални олиш, агар айб аёлда бўлса, ортиғини олиш макруҳдир.

Яъни эр ўзининг айби билан хотинни хулуъ қилишга олиб келган ва хулуъ эвазига хотин маҳрнинг бадалини қайтариб бераётган бўлса, уни олиш эрга макруҳдир. Аммо айб хотинда бўлса ва у маҳрнинг бадали устига ортиғини ҳам бераётган бўлса, эрга ўша ортиғини олиш макруҳ бўлади.

Собит ибн Қайс розияллоҳу анҳу Жамила розияллоҳу анҳога бир боғни маҳр қилиб берган эди. Собит розияллоҳу анҳу ўзлари одобли, диндор бўлсалар ҳам, чиройли эмас эканлар. Шунинг учун хотинлари Жамилага ёқмаганлар. 

Бошқа ривоятларда зикр қилинишича, Жамила розияллоҳу анҳо Набийимиз соллаллоҳу алайҳи васалламга: «Бир куни пардани кўтариб кўчага қарасам, у бир гуруҳ одамлар билан келаётган экан, ичларида ундан кўримсизи, ундан хунуги йўқ экан!» деган. 

Шунинг учун куфрони аъшир, яъни эрга итоатсизлик бўлишидан қўрққан. Набийимиз соллаллоҳу алайҳи васаллам Жамиланинг ажраш истагини Собитга айтганларида у: «Эй Аллоҳнинг Расули, мен унга энг яхши молимни – боғимни маҳр қилиб берган эдим», деган. 

Набийимиз соллаллоҳу алайҳи васаллам Жамила розияллоҳу анҳога: «Унга боғини қайтариб берасанми?» деганлар. Бу саволнинг жавобига Жамила розияллоҳу анҳо: 

«Ҳа, устига бошқа нарса ҳам бераман», деган. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:

«Зиёданинг кераги йўқ», деганлар.

Хулуъга маҳр бўлиши жоиз нарса берилса ҳам бўлади. Уламоларимиз: «Хулуънинг миқдори ўша аёлга берилган маҳрдан ортиқ бўлмагани маъқул», дейишади. 

Хулуъ Исломда аёл киши учун эрдан ажрашишга очиб берилган йўлдир. Эр ажрашишни хоҳласа, талоқ қилади. Хотин ажрашишни хоҳласа, қозига арз қилиб, хулуъ қилади.

Агар мол эвазига ёки мол бериш шарти билан талоқ қилса-ю, аёл қабул қилса, боин талоқ тушади. Хамр ва тўнғиз эвазига бўлса, эрга ҳеч нарса лозим бўлмайди. Хулуъда боин, талоқда ражъий тушади.

«Сени минг тилла эвазига талоқ қилдим», деганда ёки «Сени минг тилла бериш шарти билан талоқ қилдим», деганда хотин «Шартни қабул қилдим», деса, орага бир боин талоқ тушади. Чунки икки ҳолатда ҳам талоқ хотиннинг қабулига боғлиқдир.

Хамр ва тўнғиз мусулмон шахс учун қийматга эга мол эмас. Шунинг учун уларни бериши ҳам лозим бўлмайди. Буларга ўлимтик ва ҳур инсон кабилар ҳам киради. Ана шу пайтда хулуъда боин, талоқда ражъий тушади. Чунки бериладиган эваз ботил бўлганидан сўнг лафзларга эътибор қилиш лозим бўлади. Хулуъ боин талоқни, талоқ эса раж­ъийни тақозо қилади.

Агар аёл мингнинг эвазига уч талоқни сўраса-ю, эр бир талоқ қўйса, бир боин талоқ тушади ва мингнинг учдан бири лозим бўлади. Минг бериш шарти билан бўлганда Абу Ҳанифанинг наздида бир ражъий талоқ тушади ва ҳеч нарса бериш лозим бўлмайди.

Араб тилида эваз билан шартнинг орасида катта фарқ бўлади. Шунинг учун бу икки маъно ишлатилганда ҳукмлар икки хил бўлади.

Хулуъ аёлнинг ҳақида эваз олди-бердиси ҳисобланади. У мажлис билан чегараланади. Шунинг учун у айтганидан қайтиши ва ихтиёр қилиш шарти тўғри бўлади. 

Хулуъ қилишни хоҳлаган аёл мол бериши лозим бўлгани сабабли бу иш унинг учун савдога ўхшаш нарсага айланиб қолади. Хулуъ масаласини ўша мажлиснинг ўзида ҳал қилиши лозим. Ундан кейинга қолдиришга ҳаққи йўқ. Шунинг учун у хулуъни таклиф қилганидан кейин эр қабул қилишидан олдин гапини қайтариб олишга ҳақлидир. Эр «Минг тилла бериш шарти ила сен талоқсан», деганида аёл «уч кун ичида ўйлаб кўраман» деса, уч кунгача унинг ихтиёр ҳаққи собит бўлади. Бу муддат ичида аёл рад қилса, талоқ ботил бўлади. Аёл талоқни ихтиёр қилса, талоқ тушади ва эрга минг тилла бериши вожиб бўлади.

Хулуъ эрнинг ҳақида қасамдир. Шунинг учун ҳукмлар аксинча бўлади.

Яъни эр қайтиши мумкин эмас ва унга ихтиёр ҳаққи ҳам берилмайди. Хотин ғойиб бўлганида масалани ўша мажлиснинг ўзида ҳал қилмасдан кейинга қолдирса ҳам бўлади. Бошқа ҳукмларда ҳам шундай.

Қул аёлнинг ўрнидадир.

Қулни хожаси мол эвазига озод қилганда икковлари юқоридаги масаладаги хотин ва эр ўрнига қўйиладилар. Қулга ихтиёр ҳаққи берилади. Хожага эса бу ҳақ берилмайди.

Хулуъ ва бир-биридан воз кечиш икковларидан никоҳ ҳақларини соқит қилади.

Аммо никоҳдан бошқа ҳақлар собит туради. Мисол учун, иккиси бир-бири билан савдо қилган бўлсалар, бу ишдаги ҳақлари соқит бўлмайди. Маҳр, нафақа каби никоҳга оид ҳақлар эса соқит бўлади.

Агар ота кичик ёшдаги қизини қизнинг моли эвазига хулуъ қилса, бу иш талоқ тушишидан бошқа нарсаларда беҳуда бўлади.

Яъни бу ҳолда талоқ тушади ва мол бериш ботил бўлади.

Шунингдек, ўша кичик ёшдаги қиз эрнинг хулуъсини қабул қилганда ва отаси зомин бўлганда ҳам. Бас, мол унинг зиммасига тушади.

Яъни балоғатга етмаган қизнинг эри «Мен сени мол эвазига талоқ қиламан», деганда бу таклифни қабул қилса, талоқ тушади ва молни бериш қизга вожиб бўлмайди. Шунингдек, қизнинг отаси «Молни мен бераман», деб хулуъни талаб қилганда ҳам талоқ тушади. Бу ҳолда унинг отаси тўлов тўлайди. Шу сабабли қизга мол бериш вожиб бўлмайди.

Валлоҳу аълам!